Temel iktisada giriş – Crusoe Economics
Ekonomiye doğru bir mantıkla yaklaştıktan sonra oldukça ilkel bir ekonomik durumdan daha refah bir seviyeye geçmenin nasıl mümkün olabildiğine bakacağız. Önceki yazıyı da dikkate alarak ekonomi tanımı yapmamız artık daha kolay. Ekonomi, doğada alternatifleri de bulunan kıt malların, en acil (en çok tercih edilen) talepler için tahsis edilmesidir. Bir bölgedeki ekonominin nasıl geliştiğini anlamak için hayali bir adamız ve insanlarımız olacak. Hikayedeki bazı unsurlar, meselenin temel mantığını daha rahat kavramak adına basitleştirilecek. Her bir gelişmeyle beraber iktisadi terimleri de öğreneceğiz ve yavaş yavaş modern karmaşık ekonomiyi anlayabilir hale geleceğiz. Mevcut ilkel ekonomik durum: Emek Ali, Ayşe ve Mehmet ıssız bir adada yaşar. Adanın ekonomisi tek bir üründen oluşur: Balık. Adanın çevresindeki sığ sularda balık bulmak mümkündür ve bu üç arkadaş her gün saatlerce emek harcayarak çıplak elleriyle balık tutar. Her biri her gün 1’er balık yakalayıp yiyerek gününü geçirir ve ertesi güne uyanır. 1 balık, her birinin bir günü çıkarabilmesine yetecek özelliklere sahiptir. Balığı çıplak elle yakalamak o kadar zahmetlidir ki başka bir şey yapmaya vakit bulamazlar. Üç arkadaşın lüks barınaklarda yaşaması, çok kaliteli kıyafetler giymesi, çok lezzetli farklı yemekler yemesi, çılgınca eğlenmeleri, kaliteli ve rahat bir eğitim almaları, en üst seviyede sağlık hizmeti almaları mümkün değildir. Çünkü adanın ve üç arkadaşın mevcut durumu buna izin vermez. Zenginleşmenin ilk adımları: Yeni fikir ve zaman tercihi Her gününü aynı şekilde yaşayıp refaha ulaşamamaktan şikayet eden Ali düşünüp hayal kurmaya başlar. Balığı yakalamak zordur çünkü balık kaygan ve hareketlidir. Çıplak elle balığı tutup kavramak bu yüzden zorsa, bir aletle balığın kaçmasını zorlaştırmak mümkün olabilir mi? Ali’nin aklına bir ağ yapma fikri gelir. Bir ağa sahip olursa balıkları o ağın içine alıp yakalaması daha kolay olabilir. Böylece aynı refahı elde edebilmek için çok daha az çaba harcayacaktır. Ayşe ve Mehmet, ağaç kabuklarından ip yapmaya başlayan Ali’nin balık yakalamaya çalışmadığını görünce şaşırır. Ali, balık tutmaya gitmeyerek kendi hayatını tehlikeye atmaktadır; çünkü yakalayıp yiyebildikleri tek gıda balıktır. Ayşe ve Mehmet o gün de balık yakalayıp yedikleri için rahat ve toktur, Ali aç ve yorgundur. Günün sonunda Ali, bir ağ yapmayı becerir. Az tüketim (tasarruf) ve risk alma sayesinde Ali artık bir sermaye malına sahiptir. Ürettiği ağ ile günde 1’den fazla balık yakalama ihtimali artmıştır. Ağın işe yarayıp yaramayacağı henüz belli değil. İpler veya sopa sağlam olmayabilir. Ali’nin ağ ile balık tutma yeteneği de olmayabilir. Deneyip görmesi gerekecek. Ali suya girer ve yeni aletiyle beceriksiz bir şekilde bir şeyler yapmaya çalışır. Bir süre sonra işi kavrar 1 adet balık yakalar. 1 saat sonra ikinci balığını da yakalamıştır. Ali, az tüketerek (tasarruf yaparak) ve risk alarak üretmiş olduğu alet sayesinde artık eskisinden daha az çaba harcayarak eskisinin 2 katı kadar balık yakalamıştır. Ali’nin ekonomisi ikiye katlanmıştır. Ayşe ve Mehmet çıplak elleriyle birer balık yakalarken, Ali üretmiş olduğu alet sayesinde çok daha kısa sürede daha fazla balık yakalar hale gelmiştir. Dikkat edersek Ali’nin hem tüketmeye devam etmesi hem de aynı zamanda alet üretmesi mümkün değildir. Hem Ali’nin hem de adanın mevcut durumu buna izin vermemektedir. İnsan, emeğini hem tüketmeye hem de üretime yöneltmeye (örnekte alet yapmaya) aynı anda özgüleyemez. Zaman, kıttır. Kıt olan zaman, sadece tek bir seçeneğe özgülenebilir. Ya şu anda balık tutma eylemi tercih edilecektir ya da gelecek zamanda daha fazla balığı elde etmeyi umarak şu anda bir sermaye malı üretilecektir. Ali, tüketimini azaltmıştır ve bu durum onu kısa bir süre zorlayacaktır. Ancak Ali’nin durumu bu sayede gelecekte daha iyi olacaktır. Ali’nin eylemi yatırımdır. Zaman tercihi (time preference), aynı malın daha yakın gelecekteki x miktarıyla daha uzak gelecekteki y miktarı arasında seçim yapmaktır. Normal şartlarda insan bir malı uzak gelecekte değil, daha yakın gelecekte elde etmeyi tercih eder. Örneğin; Ayşe şu andaki 1 adet balık ile ertesi günkü 1 balık arasında tercih yapmak zorunda kalsa daha yakın zamanı tercih edecektir. Demek ki insanın normal ilkel şartlarda zaman tercihi yüksektir. Şu anda 1 balık ile ertesi günkü 4 balık arasında seçim yapmak zorunda kalan Mehmet’in tercihi ne olabilir? Bu cezbedici ihtimalde Mehmet yarınki 4 balığı tercih edebilir. Ancak bunun için yukarıda anlattığım şekilde az tüketim ve risk alması gerekecektir. Daha da önemlisi, şimdiki zamana özgüleyebileceği kaynakları gelecekteki kullanımı için özgülemesi gerekir. Bu durum, insanın zaman tercihinin düşük olduğunu gösterir. Not: Zaman tercihini anlamak, faiz kavramını anlamanın ön koşuludur. Sonraki yazılarda para, faiz ve iş döngüsünü (boom-bust cycle, trade cycle, business cycle) incelerken zaman tercihinden faydalanacağız. Refahın paylaşımı: Herkes nasıl zenginleşecek? Girişimci Ali’nin parlak bir geleceği var gibi görünüyor. Ancak Ayşe ve Mehmet ne olacak? Ali’nin yapmış olduğu eylemler adada bir eşitsizlik yaratmadı mı? Ali, diğer iki arkadaşına zarar vermiş mi oldu? Böyle giderse iki arkadaşı daha kötü duruma mı düşecek? Yoksa Ali’nin daha fazla zenginleşmek istemesi, iki arkadaşının da zenginleşmesine mi yol açacak? Ali’nin ağ ile kısa bir süre balık tutup kalan boş zamanında başka şeyler yaptığını fark eden Ayşe ve Mehmet, Ali’den ağı kendileriyle paylaşmasını ister. Ali başka şeyler yaparken ağ boşta durmaktadır. Paylaşmamak açgözlülük değil midir? Az tüketerek aldığı riski düşünen Ali, endişeye kapılır. Bulduğu fikir ve yaptığı fedakarlık sayesinde ürettiği balık ağını Ayşe ve Mehmet kırarsa ne olacaktır? Alıp da geri vermezlerse ne olacaktır? Ali’nin kafasındaki bütün refah planları böylece suya düşebilir. İkisine de kendi ağlarını kendilerinin yapmasını önerir. Ayşe ve Mehmet ağ yapmayı becerememekten korkarlar, çünkü aldıkları risk sonucunda başarısız olabilir ve aç kalabilirler. Ayşe ve Mehmet’in aklına bir fikir gelir. Ali’nin ödünç vereceği her balık karşılığında daha sonra Ali’ye 1 adet balığı geri vermeyi teklif ederler. Ali bu fikri de şüpheyle karşılar. Kendi üretkenliği ve girişimciliği sayesinde yakaladığı balıkları arkadaşlarına verirse onların tatil yapmayacağını nereden bilebilir? Belki de başarısız olacaklar. Ali’nin birikimleri bir hiç uğruna yok olabilir. Şu anda 1 balığı ödünç verip daha sonra yine 1 balığı geri alma ihtimali, Ali’yi doğal olarak cezbetmez. Ayşe ve Mehmet’in talebi, Ali’nin hiçbir şekilde çıkarına fayda sağlamayacak bir risk almasıdır ve bunun makul bir talep olmadığını fark ederler. Finansal bir fikir doğuyor Ayşe başka bir fikirle gelir. Ali’den ödünç balık ister ki kendi ağlarını yaparken aç kalmasınlar. Ağı tamamlayıp balık tutmaya başladıktan sonra da Ali’ye 2 adet balığı geri verebilirler. Ali için bu %100 kâr demektir. Hiçbir şey yapmadan(!) kâr etme fikri Ali’yi